2013 oppsummert

Beste plåt, «hard»: Black Sabbath: 13

Beste plåt, mjuk: Ghost: Infestissumam

Beste konsert: Behemoth, USF, juni ( TPKM: True Polish Klingon Metal )

Beste låt: Amon Amarth: Blood Eagle

Beste bok: Isaac Asimov: Foundation

Verste bok: Ivan Turgenev: Fedre og sønner ( oppskrytt makkverk av ei skillingsvise, som 95 % av alle «klassikarane» frå det ubrukelege/ nitriste 1800-talet )

Verste litterære karakter: Den hysteriske masekjerringa i Norman Rush: Mating

Beste litteraturkveld: Ole Robert Sunde ( dessverre i «samtale» med ein eller annan flåsut svenske ), Litteraturhuset i Begen, november

Beste film: Paulo Sorrentino: La Grande Bellezza, desember

Nest beste, dessutan mest nødvendige film: Mark Levinson: Particle Fever, oktober

I don't like Tuesdays - opent brev til litteratur-Bergen

Eg likar ikkje tysdagar. Eg har aldri likt tysdagar. Det er så mange grunnar til det, men grunnar har vi jo alle, for alt mogleg. Det kan vere nok å seie at dei siste åra har tysdagen fått sitt endelege nådehogg med at eg då ikkje er ferdig på jobb før i halv ni-tida om kvelden.

Veka

På mange vis byrjer veka på onsdag. Då eg flytta til byen for mang herrens år sidan, fekk eg vite av eine søskenbarnet mitt ( innfødd ) at alle i Bergen gjekk ut på onsdag. Dette var på den tida då vi der ute i bygdene denne dagen sat heime og såg «Lille-lørdag», det krevde ikkje store spranget for å skjøne at dei vaksne måtte springe ut og feire. Seinare byrja eg i booking i RF på Kvarteret. Torsdag var den store dagen ( Geitas Kveld – Hill Capra ). Utfordringa var å dra folk på konsertar endå det ikkje var helg. Men særleg utfordring var det ikkje: På nachspiel kunne ein pamp opplyse meg om at torsdagen var ein populær utedag, alltid hadde vore det. Så var fredagen der. Er ein under førti år, og ikkje har pådrege seg eit hestlass med ungar, er det så rart med det: Er kjekt å feire at veka er slutt, enten ein har drive samfunns-maskineriet eller duppa på lesesalen. Sosialt er det, var det, i alle fall, å samle seg rundt bordet klokka fire-fem på stampuben, la humla suse ( obs: Dobbeltyding ) nokre timar, stundom eit par timar for mykje. Laurdag er, var, har alltid vore, den store dagen. Alt kan skje: For det passar best for folk flest å invitere til fest denne dagen, eller gå til ein. Som utøvande musikar veit eg ôg at laurdag er gildaste dagen å spele konsert på, dagen med mest prestisje, som ei slags uskriven lov: – Jøss! Er det laurdag de speler? – Nei, det vart flytta til torsdag. – Å …

På søndag spring ein på fjellet, eller sutrar i laurdagsskam på sofaen, eller tømmer popcorn-bøtta på kinoen, før det er tid å dra seg ned på søndags-jam på Klubben ( også, visstnok, kjent som Garage ). Måndager går gjerne av seg sjølv, eit slags vedheng på søndagen. Dessutan er det alltid godt å komme i gang med nye fargestiftar.

Beklager at eg finst!

Den gamle litteraturpillaren: Biblioteket. Konsulent Erlend Nødtvedt er aktiv. Sidan han byrja, inviterer han titt og ofte til interessante opplesingar og føredrag, stundom tippar det over i rein folkeopplysing, slett ikkje eit dårleg stempel. For nokre månader toppa det seg då han drog fram ein av Noregs største dikterar: Kristofer Uppdal. Men kva er dagen, alltid, utan unnatak? Instruksen synes vere tydeleg: – Ting for oss, Erlend, ting det du vil, men aldri på anna enn ein tysdag! Den nye litteraturpillaren: Litteraturhuset. Linda Eide og Gunnstein Akselbergs interessante, faste serie: Må sjølvsagt vere på ein tysdag. Nyskapande «Kritisk kvartett», der ein kan få innblikk i litteraturmeldarars ofte uforståelege tankegang har, overraskande, og høgst gledeleg, blitt ein braksuksess. Men kva er dagen, tru? Det virkar som ein brei, bevisst konsensus, til dømes slik Kvarteret, Klubben og Hulen stundom blir einige om å ikkje tape over kvarandres plakatar, eller byrje midtvekes-konsertar i skapeleg tid. Skal nye bøker av andre enn Chris Tvedt og Jo Nesbø lanserast ( for dei er så store at dei er laurdags-verdige, må vite! ), må det skje på ein tysdag. Som til dømes dobbeltlanseringa på Victoria av avantgarde-dikterane Yngve Pedersen og Vemund Solheim Ådland tidlegare i haust, eller denne vekas diktseanse på Apollon platebar. Kan det ligge anna bak denne konsensusen enn dårleg sjølvtillit? Beklager at eg finst! Eg veit eg er smal, eg veit eg ikkje har noko ute i det eigentlege samfunnet å gjere, særleg ikkje i desse regjeringsskiftetider. La meg berre krype rundt i tysdagen, gøymt og verna i vekas stusslege attgløyme. Og slik ein føler seg, slik blir ein behandla. Men eg seier dykk, litteratur-Bergen, eg tryglar dykk: Reis dykkar stolte, om heller raudsprengte og flassete hovud, reis dykk og bruk onsdagen! Bruk torsdagen! Bruk helga med, for det er truleg du sjølv som har sett deg i vekas skammekrok. Og berre du sjølv som har makta til å slite deg laus.

Proletariatets diktatur

Ingen likar eit smell, bortsett frå dei som fører til positiv vekst, som utdanningseksplosjonen. Ifølgje BLI-departementet var det samanhengende vekst i utdanningssektoren frå 1950-tallet til byrjinga av 1990-tallet, og veksten var sterkare enn auken i folketalet. Det var altså folket sjølve som sette seg på skulebenken, med alt det orket det innebær, vi drog oss opp etter håret, løyste gruppebillett på klassereisa. Men, som komikaren Harald Eia i vår sa i ei bisetning, kvifor er ikkje dette fantastiske fenomenet meir merkbart? Kvifor toppar lydtapet som Rihanna og Vamp VG-lista, lettgløymt tidtrøyte som Nesbø, Brown og Hosseini boklista, og «Skal vi danse?», «Idol» og «Farmen» tv-lista? Kvifor ligg «Tones puppeglipp» i fleire månader på Dagbladet? Jau, fordi det er dette folket likar. Det er, svart på kvitt – pengar verken luktar eller lyg – folkets vilje. Slik er det, og ein bryt normer med å seie noko stygt om det. Då framstår ein blærete, eplekjekk. For ein skal respektere proletariatet, det er visst dei som er grunnfjellet, nett i den forma det er. Nordmenn er jo, meir enn mange, eit folkeleg folkeslag. Vi er ikkje så nøye på etiketten. Vi et ikkje Kvikk-lunsj med gaffel på hytta, vi seier ikkje «De» til dei som deler pappvinen med oss i påska. Vi er lause i snippen ( og overalt elles i Syden ). Millionærane våre fjelgar Grandiosa, dei ôg, sanneleg om dei gjer, og stemmer Frp. Vi likar helst å gjere som dei andre, som folk flest, som vi kallar det, bortsett frå raringane som av ein eller annan grunn ikkje likar det uttrykket.

Jens, Erna, du og eg

Statsministerens taxistunt nådde til og med utanfor landets grenser, og er eit glimrande døme på det alle meiner er noko av det beste med det norske samfunnet. Alle er så like. Det er så kort avstand mellom sjef og kollegaer ( ofte et dei lunsj ved same bord! ), mellom lærar og elev ( til tettare band, til betre! Helst bør læraren vere med heim, så og seie bære sekken, og stå i kontinuerleg dialog bak pulten på jente/ guterommet under lekse- , orsak, utviklings-arbeidet ), og, som ein ser i taxistuntet, mellom «mannen i gata» og politikarane. Vi er blitt veldig flinke til å sjå personen bak vervet, den stillinga finst ikkje som ein kan gøyme seg bak. Det er ein kamp på gang, som vikingtidas holmgang, varer heilt til september, det er Jens! Mot Erna! Dunk! Klang! Og det er fleire, det er Siv, Audun, Liv-Signe, dei to siste noko klamme og raudsprengte, stakkars, men berre kom, det er plass til alle, til og med ungdommane, enten dei er raude eller grøne.  Og ingen av dei snakkar til eit folkehav, pøh! Dei snakkar til kvar enkelt av oss. Aviser og tv hjelper oss å finne saker med enkeltmennesket i fokus, saker vi, folket, kan sette oss inn i, kan føle på kroppen: Her! Kan du sjå, Jens, eller Jonas, kva fanteri du har gjort mot Kåre ( 92 ) eller Camilla ( 5 ). Din skurk! I kunsten er det ôg det personlege som tel. Ein må skrive om det personlege, om familien, skal ein ha von om å selge bøker. Det er først når folket kjenner seg att i enkeltlagnadar det blir sving på sakene. Til meir detaljert oppvekst, barndom, foreldreopprøyr, frigjering, eigne forhold, eigne barn, eiga skilsmisse er skildra: Til betre. Det er berre det personlege folk kan forstå, leve seg inn i, utan forstyrrande fakter og ironi. Men det er rart det er slik, viss så mange av oss er så utdanna som statistikken påstår. Er vi ikkje då i stand til sjølve å sjå politiske saker frå andre vinklar enn det reint personlege, viss vi får fakta, tendensar og liknande situasjonar frå land med fellestrekk? Vil vi ikkje då ha fleire kollektivromanar- og kunstverk, der vi ikkje følgjer den enkelte, men store grupper over lengre tid, i historisk vidvinkel, så og seie, og er det ikkje då unødvendig at vi straks kan sette oss sjølve inn i situasjonen?

      Nei, særleg ikkje i denne stridstida, når saker trass alt må settast på spissen, så det blir enklast for flest mogleg å bestemme seg. Å ville noko anna er i seg sjølv gale nok, om ikkje subversivt for demokratiet. Men det er lov å la tankane flyte, det er lov å drøyme. Eg drøymer om eit comeback for etternamnet, særleg i roller med ansvar for fellesskapets beste, særleg der det er vervet som er viktig, eit verv som er sterkare enn personen som fyller det. Eg drøymer om at fantasien invaderer kunsten, og ikkje berre den glatte underhaldnings-industrien, så ein kan sjå korleis ting kunne vore, i staden for å få den såkalla norske kvardagen trykt i trynet på kvar side eller biletramme. Eg drøymer om å sjå Thure Erik Lund velte eit Narvesen-stativ med ein framtidsvisjon langt bortanfor partias skiljeliner. Eg drøymer om ein fest der eg kan bruke framandord utan å bli sett rart på, utan at eg straks blir raud og skjemmest fordi eg har sagt noko folk flest kanskje ikkje forstår. Eg drøymer om ei tid eg kan rope ut til kven som helst: Eg heve ikkje sjølv tufterne gravet – og sett sjølv mine hus oppaa deim! Eg betalte andre for å gjere det, for eg har verken vit på eller lyst til å gjere anna enn det eg er universitetsutdanna til.  

Amerikasjuka

Morgenbladets Eriksen melder ny film. Er god film, er: «filmatisk virtuositet». Hovud-personen måteleg god, attpåtil kvinne. Er den kollektive prosessen i jakten på ein mann som blir vist. I tilknyting til dette ris: «Men dette er en amerikansk film: Den må ha et begripelig plot, og den må ha en helt(inne).» Æsj. Nok ein gong har amerikanarane glefst i seg – som  var dei rabiate Wall Street-ulvar i spjæra dressar – ei god historie, øydelagt ho. Er ikkje første gong, skjer grunna mangel på ( europeisk ) kunnskap, mangel på tradisjon, mangel på vare ( europeiske ) kjensler, for lite mangel på kommersialitet. Blir endå verre: «[viser] brautende og lite fintfølende … amerikansk framferd». Sjølv om «skurken» blir teken til slutt er det «på amerikanske premisser». At skal gå an vere så falsk, ta vår felles kulturarv og …

      Nei, vent litt.  Er ikkje dette Zero Dark Thirty? Er ikkje om jakten på mannen bak åtaket på ein amerikansk, og ikkje europeisk by? Laga av amerikanar? Attpåtil dame? Blir rett å lage film på europeiske premisser om amerikansk hending, amerikanske reaksjonar? Ja, men amerikanarane drepte i kaldt blod. Er ikkje slik det skal gjerast. Veit, som danna, humane europearar at kriminelle ikkje er vonde. Er synd i dei. Kjem frå vanskelege forhold. Skrale oppvekstar. «Terrorist» finst dessutan knapt, og slett ikkje utan hermeteikn. Eit blærete, kapitalistisk folkeslags demon er anna, undertrykt, urettvist behandla folkeslags helst. Kjem an på perspektivet. Plassér i verste fall vedkomande i Genevekonvensjonsratifisert celle i 21 år. Dersom ikkje dette gjer susen ( er svært sjeldan ), be så om yttarlegere forvaring. Å oppføre seg som Amerika, rykke inn gong på gong der dei ikkje høyrer heime: Er utilgiveleg, er meir enn imperialisme, er sjukdom, er Amerikasjuka. Er ein kvar europears plikt å påpeike dette, som gode Eriksen, er vaksine, så ikkje fleire blir sjuke. Best er det å sleppe alle synspunkt til, heile tida, i ein open, relativistisk, europeisk kollektiv straum. La alle innfall og tankar ramle rundt som i Ulysses. Ein straum, ein draum realisert: Alt er gyldig, alltid.  Verda er nemleg, som Ulysses, kompleks, på grensa til uforståeleg. Er ikkje slik at nokon er vonde og må takast, er ikkje slik at nokon er gode og må ta det vonde. Er derimot slik at det er farleg å sjå for mykje på ( amerikansk ( bortsett frå Allen ), anna-enn-Bergman-Fellini-og-raust-inkluderte-Almodovar ) tv og film. Er farleg, fordi ein då kan tru at det er eit mønster i hendingar. At noko skuldast  noko som ikkje er fleirdimensjonalt. Ein farleg infeksjon som får hjernen til å meine at to krefter kjempar mot kvarandre, som var det Vader mot Skywalker, Ahab mot kvalen ( ? ). Gud mot Lucifer. No ja, det siste er forresten religion, einaste som framleis er heilagt, ôg for ikkje-truande, langt bortanfor kritikk. Uansett: Om uhellet skulle vere ute, og ein blir «offer» for ein «terror»-aksjon, er det ein veg å gå: I terapi, for der å lære å tilgi den nærmast tilfeldige agenten for komplekse krefter på ein skodeplass som like gjerne kunne vore ein annan stad.

Trolltale

Professor Peter Larsen gir ut «Ibsen og fotografene», blir i høvet intervjua av Bt. Overskrifta spennande, «imagebyggeren Ibsen». Ibsen hadde eit nært, nøyaktig forhold til bilete av seg sjølv. Larsen ser ei tydeleg utvikling. Så, med eitt, hoppar noko ut. Hermeteikn. Ibsen hadde krav til eit «vellukka» bilete. Javel. Meiner journalisten, eller professoren, at eit bilete ikkje skal vere vellukka? At det skal vere på halv åtte, på gefühlen, slik det fell seg? Spontant, etter moderne norm? Eller er meininga at Ibsens oppfatning av «vellukka» er feil, nei, meir, latterleg? Kjem meir, kjem: Jaså, du-prikkar … Han er åleine på bileta. Finst knapt eit der han er med andre. Ikkje eingong med kona og sonen! Han hadde ikkje huset fullt, alle skåp og skuffer, med bilete av artige kvardagssituasjonar og kvar minste utvikling av barnet sitt! Det er jo barnet som rår. Det er familien som er det viktige. Det er noko alle veit. Å insistere på å vere åleine, signaliserer at det verken er barn eller familie som er det viktigaste! Ja, la gå, han skreiv. Vart til og med kjend. Men kva så. Sjå berre på Knausgård, og alle dei tusen sidene hans, har han kanskje ikkje ein tre-fire ungar, har han kanskje ikkje meir enn nok å skrive om? Utan barn – inga framtid. Utan barn og kone – inga meining. Ibsen framstår nok, som professor Larsen ( eller journalisten? ) seier, som «bister», «streng», «tilknappa». Han skapte, og fylte, si eiga rolle. Han var ikkje det grann spontan! Han hadde ikkje framstått likandes verken på «Skal vi danse?» eller «4-stjerners middag». Trass i «Et dukkehjem» var han ikkje mykje av ein feminist. Neppe tok han oppvask. Og bleie skifta han vel ikkje i heile sitt liv Men Ibsen kom frå ei anna tid. Det er ikkje utruleg at han var med på å skape si eiga samtid.. Skal han likevel dømmast ut frå våre parameter? Veit vi, og professor Larsen, så mykje betre enn verdas nest mest spelte dramatikar? Kan det vere at Ibsen prioriterte annleis, at han ofra alt for kunsten sin, og såg bileta som ein del av dette? At han var litt meir enn seg sjølv, var litt meir enn mann og far?

      Ikkje berre såg Ibsen streng ut, han lurte oss! Han var nemleg liten av vekst. Og likevel hadde han ikkje vit nok til å stå ved sida av andre, eller helst ein meterstokk! Men, heldigvis. Då han døydde, seier Larsen, tok dei bilete av han. Då såg ein at han berre var ein heilt vanleg, gammal mann. Med fare for å pådra vrede frå bergets djupn: Dette må vere trolltale. Eit slik heftig forsøk på å trekke Ibsen ned frå pidestallen, ned til oss andre: Du er ikkje det spor betre enn oss! Det er meir enn jantelov. Meir innbitt. Må komme frå dit sola ikkje når. Må vere frå ein trollunge som ikkje likte å måtte lese dei rare, gamaldagse orda krota ned av den sure, skjeggete mannen, som ikkje skjønte at ikkje trollskulenemnda hadde fjerna det frå troll-pensum for lenge sidan. Ein mann som er frekk nok til å la ein karakter seie at han ikkje vil ha trolljente, ikkje eingong hale! Men det er håp i hengande snøre. Alle troll blir ferdige på skulen og blir, til sist, til seg sjølv, nok. Så forstår dei berre seg og sitt, karrar seg gjennom kvardagen, forhåpentlegvis utan mose i trollbleien, treng slett inga Nora, Thorvald, Osvald eller syfilisen hans. Måtte einaste vere om det kjem ei bok med bilete ein kan bla i, eller kanskje klikke og strøyme ein adaptasjon med dei heitaste to-  og tjueåringar frå Trollywood i hovudrollene.