Melvilles hysteri

Moby Dick er av dei ein «bør» lese. Figurerer på alle lister, inn- og utland. Men det er ikkje alt ein rekk over. Til forrige geburtsdag fekk eg omsider denne, greitt, det var teikn nok frå lagnaden til å sette i gang.

            Konklusjonen først, kvifor ikkje, det er heilt i tråd med boka sjølv, som gjer eit poeng av å hoppe fram og tilbake i kronologien, og vøle og flikke på det som tidlegare har blitt sagt, om ikkje bevisst å motseie seg sjølv – element som vel bidreg til det såkalla modernistiske og langt-før-si-tid-aspektet som blir omtala på baksideteksten, som ein elles aldri bør lese før innhaldet, og konklusjonen er som følgjer: Det er ei bra bok. Noko anna skulle teke seg ut, frå ein liten, ukjent borgar i eit lite, ukjent land. Men ho er ikkje fantastisk bra. Ho er ikkje 5’ar-bra. Ho er 4’ar-bra. Nok er skrive om kor bra ho er. Her kan skrivast litt om kvifor ho ikkje er fantastisk bra.

            Legendariske kaptein Ahab, eller Akab som omsettaren her merkeleg nok har valt å omdøype han til – ein omsettar som elles gjer ein glitrande jobb, og ein uhyre viktig jobb for det norske språk, ein jobb som på mange vis er viktigare enn alle dei skjønnlitterære debutantane det må vere lov å stille spørsmål ved om kor nødvendige dei eigentleg er – framstår ikkje særleg legendarisk når ein møter han i tekst for første gong. Ja, han er dedisert til det han held på med, ja, han er fanatisk. Men han er ôg hysterisk. Rett som det er, og særleg mot slutten, som den endelege konfrontasjonen med Den Kvite nærmar seg, rullar han ut monologar som ofte har form som ei ode: O – du hvite hval. Utropsteikna trillar bortetter, enten han no mumlar eller hyler ( endå han ikkje står på garden, men i eit hol han har fått laga til trefoten sin ). Det er kan hende eg som er rar, eller dum, men eg sett ikkje pris på at folk ropar til meg, særleg ikkje når eg les. Er det noko poeng, vil eg ta dette sjølv, ikkje svelge det fordi det er stappa inn i kjeften på meg. Når han så blir rykt ut av båten på slutten, ned i djupna, er det mest så eg pustar ut: No blir det i det minste slutt på maset. Men, kan ein inn-vende: Slik var det før i tida. Dei skreiv meir inderleg, dei var ikkje hemma av forkasteleg ironi, dei var ikkje redd for å synge ut ( Ismael, forteljaren, som er langt meir stillferdig i sitt vesen, kallar ôg forteljinga si fleire gonger for ein song ). Og det er lett å sjå kva Melville prøvar på i desse einetalane, lett viss ein har lest Shakespeare, han prøvar å lage Ahabs soliloqiuar. Men verken Hamlet eller Macbeth ropar så mykje og så høgt som Ahab. Nett difor gjer dei eit langt meir varig og sterkare inntrykk.

            Hallo. Er kanskje ikkje Ahab skurken? Er det kanskje ikkje Melvilles meining at vi skal få få antipati for han? Tja; men Starbuck, det som vel må vere ein slags helt, saman med Ismael, han ropar då like gale, han, som sjefen sin. Til alt overmål byrjer han å klynke om barn og kjerring, heilt ut av det blå. Kvalens stille blir nemnt fleire gonger. Kvalen er så trugande, så uforståeleg, nett fordi han ikkje seier noko, i ord, eller lyd. Tagal er han, sjølv i den rullande dødskampen, før han trillar rundt med buken opp, vendt mot sola. Om det er nærmast uforståeleg frekt å nemne det, over hundre og femti år etter publikasjonen og etter den stratosfæriske kanoniseringa; kunne verket vore ein 6’ar dersom Melville sjølv, ein ven eller til og med ein redaktør hadde fjerna noko av alle ropa, alt hysteriet, til fordel for meir trugande stille?

Til sist: Det er rart som originalen alltid skil seg frå ryktet, omkvedet, oppfatningane ein gjer seg utan å ha førstehandskjennskap til noko: Boka heiter ikkje Moby Dick. Ho heiter Moby-Dick. Med streken. Endå boka sjølv nyttar begge former.

Kongeåret 1995, då Noreg visste noko om kvalitet

Spøkjels

Spøkjelsa stig frå gravene. Andene har: Både makt og sjåarar.

Men gamle hundar lærer likevel nye triks.

Goebbels får pris i Noreg.

Faulkner spelar gitar i Judas Priest.

Anderledeslandet 3.0

Annleislandet er ifølgje rapportar eit av dei beste landa å leve i.

      Annleislandet ser seg sjølv som ein fredselskande nasjon. Det tek i mot sin del av folk frå krigsherja land. Dei seier det er så roleg her. Så stilt. Det er ingen skot om natta.

      Annleislandet ser seg sjølv som ein fredsskapande nasjon, med Oslo-avtalen som den rett nok ikkje eintydige krona på verket.            

      Annleislandet blir knust 22.juli 2011.

      Annleislandet blir svike av ein av sine eigne.

      Annleislandet får ei heil verd til å gråte i sympati. Rosetog. Kjærleik mot hat.

      Såra til annleislandet blir rivne opp igjen av den lange og horisontfyllande rettssaka mot barnemordaren.

      Kommisjonen avgir omsider sin rapport, ein knusande kritikk av ting som ikkje fungerte. Det er mykje.    

      I det pressefrie annleislandet kan ein seie nesten det ein vil, om kven ein vil, særleg om eigne styresmakter, utan frykt for konsekvensar. Bortsett frå om religion, så merkeleg heilagt i eit land utan statsreligion.

      Dagen etter kommisjonens rapport forlangar så landets største avis statsministerens avgang.

      Det er så rart, det er som å vere på feil klote.

      Er det statsministeren som har skulda for ein terrorists groteske ugjerningar?

      Er det annleislandets meining at dei amerikanske, spanske og britiske leiingane burde gått av etter åtaka i 2001, 2004 og 2005? Er det altså vi som gjer prosessen på rett måte, og dei på feil? Er det vi som har fasiten?

      Er det mogleg å vedta sikringstiltak for at alle skal vere gode?

      Er vi så annleis og høgare utvikla enn alle andre, er det slik at ansvaret til sjuande og sist må gå på det sosialdemokratiske systemet?  

      Og trass i rettsavgjerdsla, er det slik at mørk vondskap kan utgreiast og forståast?

Farlege vegkryss og kaldhjerta kvinnfolk

Var tittelen på konkurransen som Kvam Mållag og/ eller den litterære avdelinga av festivalen "Bygdalarm" utlyste i vår, der det var om å gjere å gjendikte bluesmusikaren Robert Johnson til nynorsk og/ eller dialekt. Underteikna vann, eg skal slik til Øystese denne helga og høyre "Ascona blues" bli framført av ein eller annan kassegitarist. Originalen er jo då "Terraplane Blues", Johnson var arbeidskar og spelemann, slett ikkje rik, men ein Terraplane kunne vel dei fleste få råd til, slik Ascona breidde om seg på den norske bygda for nokre år sidan. 

      Robert Johnson fascinerte først ved det urytmiske i uttrykket. Det er ikkje mykje 4/4 over gitarspelet, det går i rykk og napp, over og under og kring tekstlinene, nærmaste parallell blir enten progrock eller for så vidt gamaldans, som om det er fælt og gampete har ein "snerk" i takten. Meir enn ein gong vart kassetten, mediumet den gong, rykt ut av spelaren, mistenkt for bandsnurr. Så, godt i etterkant, flaut sogene inn, dei om at han selte sjela si til djevelen, at det faktisk er Robert Johnson som er grunnlaget for alle desse meir eller mindre moderne vriane, som til dømes "Crossroads" med sjølvaste Steve Vai som djevel ( spelar- )en. Og det beste, at han visstnok, kort tid levde han, minna endrar seg, vitna døyr, spelte med ryggen til både lydopptakar i studio ( det er òg eit rykte om at opptakaren stod i naborommet, det er vel godt påsmurt ) og publikum på dåtidas røykfylte bluesbuler, ikkje fordi han var sjenert, men fordi han var livredd for at konkurrentane skulle plukke triksa hans. Hadde han levd i dag, hadde han altså ikkje heldt klinikk på Hagstrøm Musikk i Bergen, eller sprøyta ut instruksjons-DVD'ar.

      Vel møtt på Øystese for dei som vil, kl 15 på eit truleg skilta arrangement.

Ein samtale om fantasi og fantasy

Kid’en: – Du liker bøker, gjør du ikke, tante?

Tante Rød: – Ja. Jeg er glad i å lese.

Kid’en: – Ja, jeg trenger litt hjelp. Vi skal skrive om en bok på skolen. 

Tante Rød: – Så bra!

Kid’en: – Ja. Men jeg får ikke skrevet om sånne bøker jeg liker. Jeg spurte om jeg kunne skrive om ”Ringenes Herre”, den har jeg lest flere ganger. Men det fikk jeg ikke lov til, han sa at denne gangen måtte det være en ”skikkelig” bok. Hva er en ”skikkelig” bok, tante?

– Jo, det er en bok som tar livet på alvor. Som ikke bare er fantasi.

– Noe som har skjedd i virkeligheten, mener du?

– Nei, ikke i virkeligheten. Men noe som kunne ha skjedd. 

– Ja; som hva da?

– Nei, det kan være mye. Oppvekst, skole, kamerater, møter mellom mennesker. Om kjærligheten, kanskje når kjærligheten tar slutt. 

Farbror Blå: – Ikkje høyr på ho, gut. Ho likar berre kjedelege bøker. Utan fantasi.

Kid’en: – Å?

Farbror Blå: – Dei som er så oppteken av at bøker skal vere som livet, det er dei som ikkje lever, det. Dei som lever gjennom bøkene.

Tante Rød: – Liksom du er noe bedre. Du leser like mye du, som jeg. 

Farbror Blå: – Dei bøkene eg les, har i det minste fantasi. Kva er vitsen med å skrive om ein traurig kvardag vi uansett ikkje slepp unna? Er det ikkje gale nok å vaske opp kvar dag, om vi ikkje skal bli tvinga til å lese om det i bøker ôg?

Kid’en: – Så da liker du ”Ringenes Herre”, du også, farbror? Så kult!

Farbror Blå: – Å nei. Slikt les eg ikkje.

Kid’en: – Men du sa jo du likte bøker med fantasi?

Farbror Blå: – Med fantasi, ja. Ikkje fantasy. Med y. 

Kid’en: – Hva er forskjellen på det, da?

Farbror Blå: – Jau, fantasy, det er det same som eventyr, det. Det er ein helt som skal ut og gjere noko, ein god og snill helt, og så må han kjempe mot vonde ting, ei stund er helten i skikkeleg trøbbel, kanskje får han eit sverd på strupa, men til slutt går det bra, han vinn over det vonde, drep dragen, og alle lever lukkeleg. Det er fantasy. 

Kid’en: – Og fantasi? Hva er det?

Farbror Blå: – Jau, fantasi er noko vi alle har, det er ei emne, og nokon er flinkare enn andre til å bruke denne emna. Viss du er flink, så klarer du å tenke ut noko ingen har tenkt før. Slik at det blir originalt, eller nytt, då. Det har ingenting med godt og vondt å gjere, fantasi ligg bortanfor moral. 

Tante Rød: – Det kan du trygt si. Du liker jo bare bøker med blod og vold og grusomheter, forrående ting, det er jo ikke det vi må legge merke til i verden. Når jeg sitter under teppet i lesestolen, da vil jeg kose meg, jeg vil ikke bli minnet på det jeg ser på nyhetene hver dag. 

Farbror Blå: – Ja, du likar eventyr, du ôg, flukt frå røynda. Nett som kid’en, men han les i det minste bøker der det skjer noko, der hovudpersonane gjer noko anna enn å klynke over daude foreldre og trasig oppvekst og bekymre seg over ungar og partner. 

Tante Rød: – I en god bok kan du kjenne deg igjen. Det er det som er skikkeleg litteratur. Det er oppdiktet, men det er skrevet med slik innlevelse at det kunne handlet om deg. Du får den følelsen når du leser. Innlevelse, det er jo det som er fantasi, den gode fantasien.

Farbror Blå: – Du kid, du har jo hang til boka, som vi sa i gamle dagar. Kva er det du likar med bøker? Eg tippar at du ikkje tenker så mykje på følelser når du les?

Kid’en: – Jeg vet ikke. Det er vel; ja, de må være spennende. Det er jo det jeg liker. Jeg må liksom vite hvordan det går. 

Farbror Blå: – Er det viktig for deg at du kan kjenne deg igjen?

Kid’en: – Men det er jo ikke; det skjer jo ikke her. Det skjer jo et helt annet sted. En annen verden, eller tid, da, som i Middle earth. 

Tante Rød: – Men farbror da. Han er jo bare en kid. 

Farbror Blå: – Så vi treng ikkje å bry oss om den oppveksande slekt, kva dei synes? Vi kan berre ignorere framtida, og den generasjonen som kjem etter oss?

Tante Blå: – Du vrenger på det jeg sier. Det er jo mange gode ungdomsbøker der ute, men vi kan ikke la ungdommene diktere kriteriene for voksenlitteraturen. Man må vite noe om livet før man kan sette pris på skikkelige bøker, og det gjør ikke ungdommer, de har jo akkurat begynt på livet. De er i livets vår, alt blomstrer, og alt er skjørt, man må ikke være for hårdhendt. Du kan ikke mene at kid’en skal lese disse rå, morbide eksperimentene. American Psycho, Eldreomsorgen i Øvre Kågedalen og hva de nå heter, all denne elendigheten. 

Farbror Blå: – Jau. Han har meir utbytte av å lese slikt, slike tydelege overdrivingar, enn såkalla truverdige skildringar av bittesmå nyansar i vaksenlivet. Veit du kva som skjer når ungdommane prøver seg på slikt? Hæ? Nei, det skal eg seie deg. Dei mistar interessa. Det er det dei gjer. Dei er ikkje dumme, ser du, dei er ikkje dummare enn at dei skjøner at det her, det er for kjedeleg. Så fortsett dei enten med fantasy, sklir over i krim, eller mest sannsynleg, for gutar, dei sluttar å lese bøker. Og det er din feil, tante, med dette maset om autentisitet. Og varme. Ei bok er faen ikkje eit koseteppe. 

Tante Rød: – Nå kommer du med det macho-tullet ditt igjen. Det er jenter som liker å lese, det sier jo alle undersøkelser. Kan vi ikke da få lese om det vi er interessert i, og få lov til å kalle det bra? Vi er faktisk ikke interessert i psykopater og død, vi er interessert i livet, og vet du hvorfor? Jo, fordi vi lever. Vi er her, vi er nå, og vi prøver å gjøre det beste ut av det, vi er interessert i andre mennesker, de rundt oss, hva de tenker og føler. Men du, du hører jo ikke etter. Du lever i en barnslig guttedrøm. Gud hjelpe meg når du får barn selv, da skal du få se. 

Kid’en: – Å. Jeg visste ikke at det var så vanskelig å si hva som er en skikkelig bok. Jeg tror jeg bare går opp på gutterommet og spiller dataspill, jeg.

Norsk viralisme

I Morgenbladet-samtalen på Kvarteret i Bergen samtalte Håkon Gundersen med Eirik Vassenden om sistnemntes kommande bok "Norsk vitalisme". Det store trekkplasteret, for meg, var den annonserte og friske koplinga mellom Hamsun, Garborg og Thure Erik Lund. Forventninga var ein interessant time i eit stille lokale, ingen av dei tre, eller temaet, kan seiast å vere i medias søkelys. Forventninga vart gjort til skamme. Folk i fleire aldrar møtte opp, låtten sat laust. Gundersen må ta æra, eventuelt skamma, for dette, med si uhøgtidelege tilnærming, mellom anna med humoristisk nedrakking på eiga avis tidlegare over-intellektualisering i tittelen "Transcendens i immanensen". Når ein held dette mot den store auken i opplagstal, er det nærliggande å tru at avisa no har "sold out", blitt for folkeleg. Kanskje det, men på onsdag virka det forløysande for temaet. Vassenden har nemleg skrive ei bok der han dreg fram frå gløymselen forfatterar og litteraturvitarar som ikkje har fått den plassen dei etter kvaliteten på arbeida sine burde hatt. Særleg modig var fokuset på Åsmund Sveen, offisielt- og folkefordømd etter innmeldinga i NS, truleg òg si seksuelle orientering. Dette kling saman med den venstreintellektuelle Sigurd Hoels kommentar om Hamsun allereie på femtitalet, mildt sagt mot folkeopinionen. Det som likevel stod igjen som det ypparste, var måten både Vassenden og Gundersen drog fram Kristofer Uppdal, som trass i Arild Byes flotte biografi frå 2010 framleis vakar rundt i skuggeheimen. Kulturfolket bør vere meir kry av ein landsmann som presterer ei trebinds alternativ gudebok på arkaisk trøndersk enn stoda er i dag. Eller i det minste dra fram dei lettbeinte, men drivande gode romanane. Forhåpentlegvis vart folk både smitta og opplyst. I ei tid formørka av enten overskildrande, kvardagslege, navleskuande eller krim-drivne bøker, lyste dette opp som eit pulserande alternativ.

Scrotum in the sea

I gamle dagar, på sjøen, om natta. Navigere etter stjernene og visdomen til dei gamle. Lenge før gps. Skulle ein tru. I ei ny bok om stillehavsfolket, Islanders, kan Nicholas Thomas fortelje eit og anna om dei gamles triks som i alle fall for meg var nytt. Dei beste navigatørane nytta ikkje berre sjøkarta dei hadde i hovudet, og observasjonar av fuglar i flukt, dei senka stellet ned i vatnet for å sjekke temperaturen. Det blir interessant å sjå om dette dukkar opp i den komande norske storsatsinga Kon-Tiki. Ein Thor som senkar seg ned under oppsyn av ein lokal ekspert. Som ein villeg leresvein.

Smale bøker vs folket

I eit innlegg i dag i VG, papirutgåva, legg eg meg inn i den pågåande bok-debatten i media, eller kva ein skal kalle han. Men med noko uheldig sidetekst. Eg dreg fram Nesbø og Ragde, ikkje for at dei skriv gode bøker, det gjer dei slett ikkje, dei skriv bøker som folket vil ha. Debatten så langt har fokusert på at omsetninga av norske skjønnlitterære bøker ikkje står i høve til talet på utgivingar. Og at det er berre nokre få titlar som sel "nok". Det tydelege poenget, som til no, merkeleg nok, har blitt oversett/ ignorert, er at folk flest ikkje veit best. Folk vil ha underhaldning, ikkje kvalitet.